Diễn từ trong lễ tốt nghiệp (của một cử nhân vô danh)

0.
Chào các bạn,
Chắc giờ các bạn đang ngồi trong một khán phòng lớn, chờ tấm bằng đại học – một mảnh giấy chứng nhận kết quả học tập trong bốn năm, bốn năm tươi đẹp nhất của thời tuổi trẻ - với lòng tự hào, hân hoan hoặc thanh thản. Nhưng cũng chắc là, hầu hết các bạn đang ngáp dài vì phải nghe một bài “diễn văn” hấp dẫn như … nghị quyết – được đọc theo phong cách tập đánh vần. Điều này thật là tệ, vì trong buổi lễ tốt nghiệp, với tôi, điều quan trọng nhất không phải chụp ảnh hay có một kỉ niệm gì đó, mà tôi cần một lời nói khôn ngoan và trách nhiệm của bạn tôi hoặc một bậc tiền bối về tương lai của tôi; đó sẽ là một hành trang tinh thần cuối cùng mà bạn nhận được từ Đại học, khi bạn chuẩn bị bị vứt ra ngoài cuộc sống rối ren.
Thế nên, nếu bạn đã ngán đến tận cổ sự sơ mòn và thói dối trá của những lời vô hồn, nếu bạn cần một tiếng nói được cất lên từ lương tri và trí tuệ của một tân cử nhân trung thực và đồng cảm; thì mời bạn đọc những dòng tiếp sau đây (như tôi thì chả ai mời lên phát biểu đâu :D)
1.
Hôm nay, tôi sẽ nói với các bạn rằng khi các bạn cầm tấm bằng bước ra khỏi cổng trường đại học, thì xã hội (mà rộng hơn là cuộc sống) cần gì ở bạn, và ngược lại, bạn cần gì ở xã hội. Để trả lời câu hỏi này, dĩ nhiên bạn phải tự lăn lộn, tự trải nghiệm (việc này thường khó hơn việc học nhiều); nhưng bây giờ ta cứ thử thảo luận nghi đề này, coi như buổi thảo luận (ít nhiều lí thuyết) cuối cùng ở trường Đại học.
Cái mà xã hội thật sự cần ở một tân cử nhân có phải là một trí não đầy rẫy các lí thuyết, niềm tự hào bằng cấp hoặc lối làm việc nguyên tắc như trong sách; và cái một tân cử nhân thật sự cần ở xã hội có phải đồng lương hậu hĩnh, căn nhà ổn định, hoặc cơ hội thăng tiến hay không.
Câu trả lời của tôi là Không, chính xác là, KHÔNG CHỈ thế.
2.
Cách đây 250 năm, một tác phẩm sáng chói trong lịch sử loài người đã ra đời. Đó là “Bàn về khế ước xã hội” (Du Contrat social) của J.J.Rousseau. Câu làm tôi nhớ tới tác phẩm này nhất là “Vấn đề cơ bản của khế ước xã hội là “mỗi thành viên trong khi khép mình vào tập thể, vận dụng sức mạnh tập thể, vẫn được tự do đầy đủ như trước, vẫn chỉ tuân theo bản thân mình” “.
Và câu trả lời của tôi cho câu hỏi được đặt ra cũng gần tương tự như câu trích trên: Xã hội cần bạn (tân cử nhân) khép mình vào tập thể, nhưng bạn cần ở xã hội sự tự do (cá nhân) đầy đủ; mối quan hệ này được đảm bảo bởi một khế ước xã hội.
Chúng ta hãy cùng bàn đến rốt ráo mấy từ được in nghiêng trên (những từ này tôi chỉ mượn lại của Rousseau, nhưng tôi không dùng với nghĩa mà ông đã dùng), vì mới nghe qua, bạn sẽ thấy câu trên thật viển vông; thường thì khép mình và tự do luôn trong tư thế đối nghịch nhau chứ không phải đồng hiện, và khế ước xã hội là cái gì đó rất mù mờ.
3.
Mới dùng chữ khép mình, chắc trong đầu không ít bạn sẽ hiện lên cơn ác mộng thường thấy trong trường Đại học (ở Việt Nam). Đó là những buổi họp, những lần triệu tập vô nghĩa lí, luôn đi kèm những câu doạ nạt kiểu “Có điểm danh”, “Không đi sẽ trừ điểm hạnh kiểm”,… Xin bạn đừng nhầm việc khép mình với phục tùng – hay là từ bỏ tự do. Sự phục tùng được sinh ra khi mà “sức mạnh đã thành ra hợp pháp” tức là sự cưỡng ép (theo kiểu chỉ thị) được hiện thực hoá thành những thứ hợp pháp như “điểm hạnh kiểm” hay “lần điểm danh”. Thật đáng xấu hổ, khi Đại học - một cộng đồng của thầy và trò -, người ta lại không vận hành nó theo nguyên tắc lí tính; mà theo phong cách của kẻ mạnh thích đè nén kẻ yếu một cách không khoan dung.
Quay về với sự phục tùng; bạn hãy tưởng tượng công việc mà bạn sắp làm, đó là một cỗ máy, bạn là một cái đinh vít nhỏ, đồng nghiệp (cao tuổi) của bạn là cái đinh vít to, sếp của bạn là đầu máy lớn, vân vân, mỗi người là một bộ phận của một tổng thể. Cỗ máy không thể vận hành tốt đẹp nếu đinh vít không được lắp đúng chỗ, đầu máy không chạy hết công suất. Tự biết mình là cái đinh vít, tự biết mình cần ở vị trí nào, tự biết mình đã được vặn chặt chưa,… đó là những ẩn dụ cho việc khép mình. Việc khép mình ấy đem lại lợi ích chung to lớn cho cả tập thể lẫn cá nhân, cho sự vận hành trơn chu và hoàn chỉnh của công việc. Nhưng làm sao để tự biết và việc tự biết này thì liên quan gì đến Đại học? Đáp án ở đây là lí tính – trí tuệ, cái mà bạn phải trui rèn trong suốt bốn năm Đại học. Có kiến thức, bạn mới nhận ra mình xứng đáng ở vị trí nào, mình thực hiện công việc ở vị trí ấy có tốt không, mình trong mối quan hệ với những bộ phận khác thế nào,… từ đó, bạn được quyền lựa chọn có khép mình hay không. Đó chính là lí do việc khép mình và tự do cùng tồn tại trong câu trả lời của tôi
4.
Tự do, tôi luôn ví đó là một cô gái đẹp quyến rũ và đầy bí ẩn; và mấy anh chàng (nhất là sinh viên ^^) thì chả bao giờ với tới cô ta được, nên bàn đến cô ta thật là hão huyền. Nhưng giờ ta nhìn ngắm cô ta chút cũng không sao.
Chúng ta luôn đòi hỏi ở xã hội một sự tự do, vì chỉ khi tự do, những gì bạn có, những gì bạn tiếp thu từ trường học; mới được phát huy tối đa sức mạnh của nó. Có nhiều kiểu tự do, và nhiệm vụ Đại học phải làm là tạo ra những con người tự do trong suy nghĩ, và sau đấy, khi ra ngoài xã hội, anh ta mới có thể tự do hành động được. Những người rời khỏi cổng trường Đại học, thì phải có sứ mạng lan toả sự tự do trong suy nghĩ ấy (sự tự do lí tính); phải luôn dẫn đầu trong việc đấu tranh cho tự do, xây dựng một xã hội mà nguyên tắc lí tính luôn là người dẫn đường đáng tin cậy. Chỉ ở một xã hội như thế, thì sự tự do cá nhân mới được tôn trọng đầy đủ và toàn vẹn. Bạn thấy đấy, khi bạn đòi hỏi từ xã hội sự tự do, thì chính bạn phải một nhân tố tích cực đem lại điều đó. Bạn không thể ngồi một chỗ, hét lên “Tự do đâu, đem ngay ra đây cho tôi” mà bạn phải đấu tranh để có nó. Bằng kiến thức của mình, bạn thực hiện cuộc đấu tranh ấy vừa như một quyền lợi vừa như một nghĩa vụ.
5.
Đến đây, chắc bạn đã có câu trả lời cho khế ước xã hội mà tôi muốn đề cập đến. Khế ước xã hội có thể bao gồm rất nhiều thứ, nhưng với tôi, với các bạn, những tân cử nhân, thì nó trước trước hết phải được xây dựng trên cơ sở của tri thức – kiến thức – trí tuệ, những thứ gắn liền với mục đích mà bạn bước vào Đại học, và giờ đây, khi bạn rời đi, nó lại càng cần được thắp lên ngời sáng hơn bao giờ hết
Xin cám ơn đã cùng tôi suốt bốn năm, các bạn của tôi
Nguyễn Minh

(sẽ còn sửa một chút)